Rất lâu rồi, tôi mới lại nghe yal yau - những khúc ru, hát kể chuyện của người K'Ho- đẹp và buồn đến đắng ruột. Nghệ nhân già vẫn hồn nhiên hát, say sưa, quên trời, quên đất... Tôi có cảm tưởng nghệ nhân đang hát thánh ca của dân tộc mình, một dân tộc vốn dĩ tài hoa, nghệ sĩ. Chính sự ngẫu hứng, tùy hứng ấy đã neo đậu vào tâm trí vốn rất phiêu sương của tôi bát ngát một trời tuổi thơ rười rượi, tựa như cái thế giới trong veo nơi câu ca xưa mẹ hát.

Trở về với dân gian là để tắm lên mình cái đẹp của tự nhiên nguyên khiết, của văn hóa và lịch sử. Trở về với dân ca là để được đắm mình trong nguồn mạch văn hóa bản địa, tức cái bản sắc riêng có của mỗi vùng miền. Dân ca phản ánh một cách sơ khởi nhận thức của người xưa về thế giới tự nhiên, về con người và về xã hội. Người K'Ho sống cuộc đời gắn liền với những lễ nghi nông nghiệp. Một năm, theo tập tục, người K'Ho thường tổ chức nhiều lễ hội, trong đó có một số lễ chính như: Nhô kràs măt, Nhô hòi yàng mìu, Nhô sih sré, Nhô wèr, Nhô lir bong... Dân ca, dân vũ, dân nhạc là những điểm nhấn, yếu tố không thể thiếu trong các dịp lễ nghi truyền thống, liên quan đến tín ngưỡng của người K'Ho. Cũng như dân nhạc và dân vũ, dân ca được hình thành, kết tinh trong quá trình lao động, sáng tạo, vượt lên sự khắc nghiệt của thiên nhiên, tạo hóa để tồn tại, phát triển.

Tiếng nói của yal yau là tiếng nói của đại ngàn hoang sơ mênh mông. Nó còn là tiếng vọng thâm nghiêm của non cao, rừng thẳm, đủ sức khơi gợi, gieo vào lòng nguồn mỹ cảm và làm bừng lên trong ta cái chân thức, để rồi ngộ ra thân phận người mong manh, bé nhỏ trước vô tận mà biết cách cư xử cho hợp lẽ với thiên nhiên, với con người. Người am tường dân ca sẽ nhìn vào bề sâu, bề dày văn hóa của từng câu ca để tìm ra lịch trình phức hợp, phức điệu và rồi nhận ra những chân giá trị. Trên lối về quá khứ vô tận ấy, những chân giá trị ẩn sâu trong mỗi câu ca, điệu hát luôn âm ỉ những huyền tích mà người xưa gửi gắm, trao truyền. Ở đấy, những suối, những rừng, những ngôi nhà dài đơn sơ luôn ngập tràn tiếng hát. Ở đấy, cũng có thể là lời tự tình đôi lứa hoặc là lời răn dạy, chỉ bảo của người xưa và cũng có thể là một cung điệu gửi vào xa vắng, hoang vu. Tất cả quyện hòa khi trầm khi bổng, lúc rộn rã vui tươi, khi đượm buồn ai oán... đưa con người vào những giai thức khác nhau của những cung bậc cảm xúc trong thanh âm núi rừng u linh.

Tuy vậy, tôi cũng không ít lần chết lặng, sững người khi nghe trẻ con K'Ho hát rock, pop, jazz. Thậm chí, trẻ con nơi đây còn hát cả rap. Quan niệm của những đứa trẻ này cũng hết sức đơn giản và rõ ràng. Đối với chúng, việc hát pop, rock, jazz, rap không những thể hiện được sự sành điệu mà còn chứng tỏ mình ở một đẳng cấp văn hóa cao hơn hẳn khi hát yal yau, đơs long, đơs crih. Tôi thì không nghĩ vậy. Tôi thấy, ở đây, lúc này, đang có một khoảng rỗng văn hóa tồn tại ngay giữa lòng những sắc dân K'Ho. Căn nguyên là do các giá trị văn hóa truyền thống đã bị bung gốc, trong khi những giá trị văn hóa mới chưa định hình, dẫn đến thiếu quy chuẩn về ứng xử, đạo đức, lối sống và sự lai căng văn hóa là một thực tế hiển nhiên.

Trên bờ môi các bà mẹ trẻ K'Ho, những khúc yal yau - chất bổ dưỡng nuôi nấng tâm hồn trẻ thơ K'Ho - hầu như vắng bóng. Tôi nghe nhiều bà mẹ trẻ K'Ho kể tên vanh vách các tài tử điện ảnh Mỹ, Hàn Quốc, Trung Quốc, Thái Lan... và ca cẩm suốt ngày những điệu boléro mùi mẫn, nhưng khi hát một khúc yal yau của dân tộc mình thì lại tỏ ra ấm ớ. Tất nhiên, tôi thi thoảng vẫn gặp một ít người K'Ho với đầy đủ phẩm chất nghệ sĩ và tinh thần trách nhiệm, đang âm thầm gìn giữ vốn văn hóa cha ông. Nhưng văn hóa chỉ thật sự sống, khi ăn sâu vào ý thức cộng đồng, chứ không phải được dàn dựng, biểu diễn trên sân khấu thời thượng, hay đơn thuần chỉ là nỗ lực bảo tồn của một số ít nghệ nhân.

Ráng chiều đang chầm chậm rơi, rồi khuất dần sau đỉnh núi. Tôi ngước nhìn rất lâu cái màu phơn phớt, hồng hồng ánh lên như hồi quang của quá khứ, bỗng dưng cái quê nhà tảo tần, lam lũ nơi mù khơi trí nhớ của tôi lại xuất hiện. Trong thời khắc ấy, tôi ước mình được là thằng bé con đang ê a chạy theo lũ bạn để réo gọi ngày xưa quay về.

TRỊNH CHU